Πρώην 401 Σρατιωτικό Νοσοκομείο

     Ελισάβετ Ηλιοπούλου, αρχιτέκτων
     Στο κέντρο της άναρχα δομημένης και πολύπαθης Αθήνας, δίπλα στο Ναυτικό Νοσοκομείο και στη συνέχεια του Πάρκου Ελευθερίας, έχει απομείνει ένας ιστορικός και ιδιαίτερα γοητευτικός χώρος με 15 παλιά λιθόκτιστα κτίρια, τα οποία εναρμονίζονται με τον ιδιόμορφο περιβάλλοντα χώρο, που θυμίζει έντονα, με την πλακόστρωση, τις μεγάλες μαρμάρινες σκάλες και τη διαμόρφωση από λίθινα στοιχεία, παλαιό στρατόπεδο με αλέες γεμάτες με δενδροστοιχίες μεγάλων αιωνόβιων δένδρων.

     Πρόκειται για τον χώρο του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου, έκτασης 11 στρεμμάτων, ο οποίος είναι κυριολεκτικά απομονωμένος και απροσπέλαστος από τη γύρω περιοχή. Παραμένει δε άγνωστος για τον πολύ κόσμο καθώς ένας ψηλός τοίχος από τη μεριά της πολυσύχναστης οδού Δεινοκράτους εμποδίζει ακόμα και την οπτική επαφή μαζί του. Σημειώνεται ότι το ιστορικό αυτό νοσοκομείο περιήλθε το 1971 στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος κατόπιν ανταλλαγής με το Υπουργείο Άμυνας.
     Για όσους δεν γνωρίζουν, παραθέτουμε μια περίληψη της συγκινητικής ιστορίας της ευρύτερης περιοχής και, κυρίως, των κτισμάτων του παλιού αυτού νοσοκομείου:
     Ο χώρος αυτός, ο οποίος έφθανε μέχρι τη οδό Δορυλαίου και ήταν γνωστός με την ονομασία «Στρατιωτικά Παραπήγματα», χρησιμοποιείτο από το 1877 για τη λειτουργία και τις εγκαταστάσεις του 1ου Συντάγματος Πεζικού, απομεινάρια των οποίων είναι και μερικά από τα κτίρια του παλιού νοσοκομείου καθώς και τα διατηρητέα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας, του Ναυτικού Νοσοκομείου και τα διατηρηθέν τα από το Ν.Ι.Μ.Τ.Σ.
     Μερικά από τα υπάρχοντα κτίρια του 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου χρησιμοποιήθηκαν από το 1882 μέχρι το 1897 για τη λειτουργία του «Στρατιωτικού Σχολείου Υπαξιωματικών» το οποίο ήταν εφάμιλλο και ισάξιο της Σχολής Ευελπίδων ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου του 1897 χρησιμοποιήθηκαν ως πρόσκαιρο παράρτημα του Στρατιωτικού Νοσοκομείου στου Μακρυγιάννη για την περίθαλψη των τραυματιών και ασθενών του ατυχούς Ελληνο-Τουρκικού Πολέμου.

     Από το 1904 και μέχρι το 1971 χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα από το «Α΄Στρατιωτικό Νοσοκομείο» (1904-1945), το οποίο μετονομάστηκε το 1945 σε «401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο» και λειτούργησε στο σημείο αυτό έως το 1971. Νοσηλεύτηκαν σ’ αυτό χιλιάδες ασθενείς και τραυματίες (αξιωματικοί και οπλίτες) των Βαλκανικών Πολέμων, του Μακεδονικού Μετώπου, της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του Ελληνο-Ιταλικού και Ελληνο-Γερμανικού πολέμου, και των πολεμικών επιχειρήσεων του 1944 -1949.
     Από τη χρήση των κτιρίων αυτών ως Στρατιωτικού Νοσοκομείου παρέχονται σημαντικά στοιχεία για τη λειτουργία του νοσηλευτηρίου της εποχής εκείνης, καθώς και για την κοινωνική αντίληψη των περασμένων αιώνων, εφόσον κατασκευάστηκαν με βάση τις γαλλικές επιστημονικές αντιλήψεις, δηλαδή κατά περίπτερα, ώστε να αποφεύγεται η μετάδοση των μικροβίων. Γι’ αυτό, «ιδιώται γιατροί, κυρίως σπουδασμένοι στη Γαλλία, π.χ. ο Κατακουζηνός και άλλοι, διεκήρυτταν ότι πρέπει να παραμείνει όπως στη Γαλλία που διατήρησε τα παλαιά της νοσοκομεία (Val de Grace) ως συνδεδεμένα με την ιστορία της ιατρικής σ’ αυτήν».

     Πέραν της ενδιαφέρουσας ιστορίας τους, τα μικρού μεγέθους και λιτού χαρακτήρα κτίρια είναι λιθόκτιστα και κεραμοσκεπή, με τοιχοποιία εξεργασμένης πέτρας και με ορθογωνικούς γωνιόλιθους. Τα υπέρθυρα των ανοιγμάτων, θυρών και παραθύρων, είναι κατασκευασμένα με ορατούς ορθογωνικούς λίθους σε αρμονική διάταξη με τις διακοσμητικές ζώνες που τα περιβάλλουν, τοξωτές καμάρες με λίθινα διακοσμητικά περιθώρια και μεταλλικά προστατευτικά κιγκλιδώματα. Αποτελούν ίσως το τελευταίο δείγμα της στρατιωτικής νοσοκομειακής αρχιτεκτονικής του τέλους του 19ου αιώνα, με μορφοπλαστικά νεογοτθικίζοντα στοιχεία, όπως είναι οι γωνιακοί λίθινοι πυργίσκοι ή παρατηρητήρια, και μια ενιαία και αδιάσπαστη πολεοδομική ενότητα, σπάνια και μοναδική για το κέντρο της Αθήνας, καθώς τα κτίρια, με τη χαρακτηριστική διάταξή τους, προσδίδουν στον χώρο παραδοσιακό χαρακτήρα στρατοπέδου και θυμίζουν έντονα κηπούπολη.
     Σύμφωνα με σχετικά αρχεία της Διεύθυνσης Σχεδίου Πόλεως, ήδη από το 1980, ο Δήμος Αθηναίων, η 1η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων και ο Οργανισμός Αθήνας διεξήγαγαν σοβαρές προσπάθειες ώστε τα κτίρια του παλιού νοσοκομείου να ενταχθούν στην κατηγορία των διατηρητέων μαζί με τα παρακείμενα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας, με τα οποία αποτελούν ενιαίο σύνολο από πλευράς ιστορίας και αρχιτεκτονικής μορφής, τρόπου κατασκευής και κλίμακας, χρήσης και φυσικού περιβάλλοντος. Παρά το γεγονός ότι το 1984 το τότε αρμόδιο Συμβούλιο αποφάσισε να σωθούν και τα κτίρια του νοσοκομείου, μόνον τα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα το1997.

     Οι προσπάθειες του Συλλόγου «Ο Λυκαβηττός» για τη διάσωση του ιστορικού αυτού χώρου, στις παρυφές του Λυκαβηττού, συνεχίστηκαν πιο οργανωμένα και εντατικά μετά την απόφαση της Εκκλησίας να ανεγείρει στον χώρο πολυτελές ξενοδοχείο παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας, δεν επιτρέπεται η ανέγερση ξενοδοχείου ή άλλου κτιρίου του οποίου η χρήση δεν συμβιβάζεται με εκείνη που προβλέπεται από αυτό. Δηλαδή, αστικό πράσινο, χρήσεις εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες για τα υπάρχοντα κτίρια. Υπάρχει δε απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για παρεμφερή περίπτωση βάσει της οποίας ο καθορισμός των χρήσεων γης δεν χρειάζεται περαιτέρω εξειδίκευση και επομένως είναι δεσμευτικός (αρ. 4047/1999, Τμήμα Ε). Άλλωστε, το αίτημα για τη διάσωση των κτιρίων και του περιβάλλοντος χώρου υποστηρίζεται από νόμους, (3028/2002), άλλες σχετικές αποφάσεις του ΣτΕ και διεθνείς συμβάσεις, όπως είναι η Σύμβαση της Γρανάδας (2039/1992).
     Ωστόσο, το θέμα του χαρακτηρισμού εξακολουθεί να εκκρεμεί από το 2002, παρά το γεγονός ότι έχουν κατατεθεί σχετικοί φάκελοι, αφενός στο Υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο έχει εξετάσει το θέμα χωρίς αποτέλεσμα, και αφ’ ετέρου στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., το οποίο απα-ξιεί έστω να μάς ενημερώσει για την πορεία του φακέλου.

     Εν τω μεταξύ και σε αντίθεση με τα παρόμοια κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας και του στρατοπέδου στο Πάρκο Γουδί, τα οποία έχουν ανακαινιστεί και χρησιμοποιούνται πλέον ως μουσεία, γλυπτοθήκη ή χώροι εκθέσεων, τα σημαντικά κτίρια του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου καταρρέουν με γοργό ρυθμό καθώς υφίστανται τη φθορά του χρόνου από την αδιαφορία των αρμοδίων.
     Μετά από τις προσπάθειες και τους αγώνες τόσων χρόνων, παρακαλούμε τα αρμόδια Υπουργεία και τον Δήμο της Αθήνας να δώσουν μια οριστική λύση. Η καταστροφή του χώρου αυτού θα έχει σαν αποτέλεσμα τη διατάραξη της αρμονικής σχέσης κτιριακού πλούτου και περιβάλλοντος και θα είναι ένα τεράστιο λάθος όχι μόνο για την περιοχή, η οποία είναι ήδη βεβαρημένη με ογκώδη κτίρια, αλλά και για όλη την Αθήνα.
     Υπέρ της διάσωσης του χώρου ως συνόλου με όλα τα ιστορικά κτίσματα έχουν ταχθεί πάμπολλοι φορείς και οργανισμοί μεταξύ των οποίων η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Αττικής, η Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας (Ο.Ρ.Σ.Α.), η Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων, το Ελληνικό Τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών (ΙCOMOS) και ο Σύλλογος Ελλήνων Πολεοδόμων και Χωροτακτών (ΣΕΠΟΧ).